Onderpresteren

Onderpresteren in het onderwijs: meer dan alleen onvoldoendes

Onderpresteren is een veelbesproken onderwerp in het onderwijs. Vaak wordt er bij onderpresteren gedacht aan leerlingen die onvoldoendes halen en daarmee onder de maat presteren. Echter, er bestaat ook zoiets als relatief onderpresteren, waarbij leerlingen functioneren op een lager niveau dan wat ze eigenlijk aan zouden kunnen. Dit kan een voorbode zijn van absoluut onderpresteren en kan impact hebben op het welbevinden van de leerling. In dit artikel gaan we dieper in op dit fenomeen en bekijken we hoe het ‘Cheetah probleem’ hiermee verband houdt.

Relatief onderpresteren: wat is het en waarom is het belangrijk?

Bij relatief onderpresteren presteren leerlingen op een niveau dat lager is dan hun potentieel. Dit kan verschillende oorzaken hebben, zoals een gebrek aan motivatie, interesse of uitdaging in het onderwijs. In de praktijk komt het veel voor dat leerlingen relatief onderpresteren, omdat vrijwel niemand in de buurt komt van zijn theoretische genetische potentieel. Echter, het is niet wenselijk dat leerlingen structureel relatief blijven onderpresteren, omdat dit vaak een voorbode is van absoluut onderpresteren en impact kan hebben op het welbevinden van de leerling.

Het ‘Cheetah probleem’: een metafoor voor relatief onderpresteren

Bij VO op Niveau wordt vaak gesproken over het ‘Cheetah probleem’, geïnspireerd op een artikel van Stephanie Tolan. Het idee achter deze metafoor is dat als je een cheetah een leven lang alleen maar konijntjes laat vangen (zwaar onder zijn niveau), de cheetah niet de capaciteiten opbouwt die passen bij zijn potentieel. Om een cheetah zijn potentieel te laten waarmaken, moet je hem gazelles voorschotelen.

Dit fenomeen zie je ook bij hoogbegaafde leerlingen. Als de basisschool te eenvoudig is, hebben zij geen reden om zich in te zetten. Door een doorlopend dieet van ‘konijntjes’ ontwikkelen zij niet de conditie en vaardigheden om echt te sprinten. Als zij vervolgens naar de middelbare school gaan en het niveau wordt opgetrokken, kan dit leiden tot onderpresteren. In brede brugklassen lopen deze leerlingen het risico dat het proces van relatief onderpresteren wordt voortgezet. Als het niveau in de derde of vierde plotseling omhooggaat, kan een leerling daarom onderuit gaan. Doordat de leerling tussen al die jaren ‘succesvol’ leerling is geweest met weinig inspanning, weet hij of zij niet wat hem of haar overkomt en is bijsturen lastig.

Het risico van afstroom bij hoogbegaafde leerlingen

Een van de risico’s van afstroom bij hoogbegaafde leerlingen is dat de nadruk komt te liggen op de toetsonderdelen waarin de leerling het zwakste is. Een hoogbegaafde leerling die bijvoorbeeld slecht scoort op het VWO scoort vaak het beste op de toetsonderdelen die gaan over toepassen in onbekende omgevingen en inzicht. Wanneer deze leerling vervolgens wordt afgestroomd naar de HAVO, verschuift de focus naar reproductie en toepassen in bekende omgevingen. Dit is precies waar de leerling het zwakst in is en kan leiden tot nog slechtere resultaten en een verder gebrek aan motivatie.

Afstroom kan ook een negatief effect hebben op het zelfbeeld en het welzijn van de leerling. Hoogbegaafde leerlingen hebben vaak al moeite om hun plek te vinden in de reguliere klas en kunnen zich geïsoleerd voelen van hun klasgenoten. Wanneer een leerling wordt afgestroomd naar een lagere opleiding, kan dit leiden tot gevoelens van schaamte, frustratie en demotivatie. Het is belangrijk om deze leerlingen te ondersteunen en te begeleiden bij de overgang naar een andere opleiding en ervoor te zorgen dat ze nog steeds worden uitgedaagd en gestimuleerd in hun leerproces.